«Η ευδαιμονία βρίσκεται στον ελεύθερο χρόνο (ἡ εὐδαιμονία ἐν τῇ σχολῇ εἶναι). Γιατί εργαζόμαστε για να έχουμε ελεύθερο χρόνο και πολεμάμε για να έχουμε ειρήνη.» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177b4-5
Ποια είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου; Να εργάζεται ή να «σχολάζει»; Με αυτό το ερώτημα ο Αριστοτέλης ανοίγει τη συζήτηση για τη αξία του ελεύθερου χρόνου τον 4ο π.Χ. αιώνα. Η λέξη «σχολή» στην αρχαιότητα δηλώνει την αργία και την ανάπαυλα (την παύση δηλαδή της υποχρεωτικής ενασχόλησης), σε αντίθεση με την «ἀσχολία», δηλαδή την εργασία. Το στερητικό α που προστίθεται στη σχολή, μετατρέπει την α-σχολία σε στέρηση (δηλαδή, με την εργασία το άτομο στερείται τον ελεύθερό του χρόνο).
Ο Αριστοτέλης θα ερευνήσει το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου σε δύο σημαντικά έργα: Στα Ἠθικὰ Νικομάχεια (όπου θα υπερθεματίσει για τον ελεύθερο χρόνο ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας) και στα Πολιτικά (όταν θα χρειαστεί στα δύο τελευταία βιβλία να μιλήσει για τον σκοπό του πολιτεύματος και την παιδεία των νέων). Και στα δύο έργα ο ελεύθερος χρόνος παρομοιάζεται με την ειρήνη και η εργασία με τον πόλεμο:
«Αλλά και ολόκληρη η ζωή διαιρείται σε ασχολία και ελεύθερο χρόνο και σε πόλεμο και ειρήνη, και οι πράξεις διαιρούνται σε αυτές που έχουν σκοπό τα αναγκαία και τα χρήσιμα και σε εκείνες με σκοπό τα ωραία. […] Καθώς κάνουμε πόλεμο για χάρη της ειρήνης, εργαζόμαστε για χάρη του ελεύθερου χρόνου, και οι χρήσιμες και αναγκαίες πράξεις γίνονται για χάρη των ωραίων.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1333a31-37
Το ίδιο επαναλαμβάνεται και στα Ἠθικὰ Νικομάχεια. Η αναλογία ειρήνης και ελεύθερου χρόνου γίνεται κατανοητή τον 4ο π.Χ. αιώνα. Οι περσικοί πόλεμοι και ο Πελοποννησιακός πόλεμος έχουν λάβει τέλος. Είναι καιρός οι Έλληνες να απολαύσουν την ειρήνη και να ζήσουν σε ευδαιμονία. Είναι όμως κάτι τέτοιο εφικτό; Για τον Αριστοτέλη η απάντηση είναι θετική υπό προϋποθέσεις. Για παράδειγμα οι Σπαρτιάτες δεν έχουν εκπαιδευτεί ανάλογα και δεν γνωρίζουν πώς να εκμεταλλευτούν την ειρηνική περίοδο που διανύουν. «Υπεύθυνος είναι ο νομοθέτης τους που δεν τους έχει εκπαιδεύσει, ώστε να περνούν ευχάριστα τον ελεύθερό τους χρόνο» (αἴτιος δ᾽ ὁ νομοθέτης οὐ παιδεύσας δύνασθαι σχολάζειν), αποφαίνεται.
Είναι δύσκολο να απολαμβάνεις τη ζωή όταν δεν είσαι προετοιμασμένος -ή κατάλληλα εκπαιδευμένος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη- να εκτιμήσεις την ειρήνη και τα αγαθά που σου προσφέρονται. Όταν όλα εκλαμβάνονται ως δεδομένα (ακόμη και ο ελεύθερος χρόνος), χάνουν την αξία τους: «Η απόλαυση της ευτυχίας και ο ελεύθερος χρόνος σε καιρό ειρήνης κάνει τους πολίτες αλαζόνες (ἡ δὲ τῆς εὐτυχίας ἀπόλαυσις καὶ τὸ σχολάζειν μετ᾽ εἰρήνης ὑβριστὰς ποιεῖ μᾶλλον)», συμπεραίνει ο Αριστοτέλης. Και όμως είναι ο μοναδικός χρόνος κατά τον οποίο είμαστε ελεύθεροι να αποφασίσουμε πώς θα τον περάσουμε καλύτερα, ο μόνος χρόνος που είναι πραγματικά δικός μας. Και αυτό γιατί η ευδαιμονία, ο σκοπός της ζωής, είναι συνυφασμένη με τον ελεύθερο χρόνο.
«Ο ελεύθερος χρόνος φαίνεται ότι περιλαμβάνει την ηδονή και την ευδαιμονία και το να ζεις σε μακαριότητα. Αλλά αυτό δεν αφορά εκείνους που εργάζονται αλλά όσους έχουν ελεύθερο χρόνο. Γιατί αυτός που εργάζεται το κάνει για κάποιον σκοπό που δεν έχει εκπληρωθεί, η ευδαιμονία όμως είναι σκοπός και όλοι θεωρούν ότι δεν συνοδεύεται από λύπη αλλά είναι συνυφασμένη με την ηδονή.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a1-7
Η «σχολή» διακρίνεται από την απλή ξεκούραση, την ανάπαυση και χρειάζεται τη φιλοσοφία (φιλοσοφίας δὲ πρὸς τὴν σχολήν), όπως και η φιλοσοφία προϋποθέτει τον ελεύθερο χρόνο. Για τον Αριστοτέλη, ο θεωρητικός βίος υπερτερεί του πολεμικού και του πολιτικού, καθώς οι δύο τελευταίοι δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για ελεύθερο χρόνο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι για χάρη μας.
«Είναι λοιπόν φανερό ότι κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου πρέπει να μαθαίνουμε και να διδασκόμαστε, γιατί αυτά τα μαθήματα και αυτά τα διδάγματα γίνονται για χάρη του εαυτού μας, ενώ αυτά που σχετίζονται με την εργασία είναι αναγκαία και για χάρη άλλων.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a10-14
Ο ελεύθερος χρόνος μας ανήκει, είναι η ζωή που επιλέγουμε. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να τον διαχειριζόμαστε ορθά. Ο φιλόσοφος θα αφιερώσει το τελευταίο βιβλίο των Πολιτικών στην παιδεία των νέων, που περιλαμβάνει και «τη σχολή». Γιατί η ευδαιμονία βρίσκεται στον ελεύθερο χρόνο. Και αυτό διδάσκεται από νεαρή ηλικία.
Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
Πηγή: antikleidi.com
